Bài:     HUYỆN ĐƯỜNG ĐÔNG LÂM NGÀY ẤY

                                                                                                                Vân Trình

          Sách Đại Nam nhất thống chí(Bản chữ Hán do Cao Xuân Dục, Lưu Đính Xưng và Trần Xán biên soạn năm 1909) cho biết: “Năm Thành Thái thứ 11 (1899) đặt thêm huyện Đại Lộc thuộc phủ Điện Bàn”. Làng Đông Lâm thuộc tổng Đại An (nay thuộc thôn Đông Lâm, xã Đại Quang) được chọn làm nơi đặt huyện đường. Trong suốt hơn 60 năm tồn tại, nơi đây từng chứng kiến những sự kiện lịch sử quan trọng của quê hương Đại Lộc.

          Trước hết, Đông Lâm là điểm “hội quân” đầu tiên của Phong trào chống sưu, thuế ở Trung Kỳ năm 1908. Theo chí sĩ Phan Châu Trinh, năm Mậu Thân- 1908, nhân một bữa đám giỗ ở làng Phiếm Ái (nay thuộc xã Đại Nghĩa), các ông: Hứa Tạo, Lương Châu, Trương Hoành, Trương Tổn, Trương Côn, Trương Đính từ câu chuyện thuế nặng sưu cao, nhân dân đói khổ, bàn viết đơn xin giảm nhẹ sưu thuế. Bước tiếp theo là tổ chức lấy chữ ký ở các làng xã. Sau đó, kéo dân lên huyện, yêu cầu tri huyện cùng dân đến tỉnh (La Qua, Điện Bàn) và đến Toà Công sứ (ở Hội An) kêu kiện.

          Kế hoạch là như vậy và thực tế đơn được thảo xong với 35 lý tưởng các làng ký. Song, lý trưởng làng La Đái sau khi ký đơn lại phản, lén đi báo tri huyện. Tình thế đã thay đổi, khiến những người thủ lĩnh đi đến quyết định mới: không đợi lấy đủ chữ ký mà ngay lập tức phát động quần chúng kéo đến huyện đường với lá đơn xin giảm thuế để "nhờ quan đứng xin giúp".  Ngày 9/3/1908, đoàn “xin sưu” từ các tổng, làng tụ về huyện đường Đông Lâm. Thế nhưng, tri huyện Phạm Văn Lãng đã xuống tỉnh bẩm báo việc tụ tập đông người. Trước tình huống ấy, một số người dao động, muốn bỏ về. Các thủ lĩnh quyết định tổ chức nhóm họp ngay trong huyện đường và xướng nghị trước quần chúng: "Quan đã đem việc bẩm tỉnh rồi, dầu có tan về cũng không tránh khỏi tội tụ họp đông người liên danh ký chỉ, chắc sẽ bị tra tấn lôi thôi, mang lấy cực luỵ vô danh. Vậy ta cứ theo quan vác đơn xuống tỉnh kêu xin, dầu không có kết quả tốt cũng còn danh nghĩa tỏ cùng quan trên thấu rõ thực tình xin giảm sưu thuế, chứ không có điều gì trái phép". Tiếp đó, các thành viên nhóm “Đồng Dân” đem sổ đinh của các làng xã ra để điểm danh tráng dân rồi tiếp tục cuộc biểu tình.

          Từ huyện đường Đông Lâm, đoàn “xin sưu” kéo xuống tỉnh đường La Qua (Vĩnh Điện), rồi Tòa Công sứ Hội An. Trên đường đi, người tham gia mỗi lúc một đông. Ngày 11/3/1908, khi đến Hội An, “quân số” đã lên đến khoảng nghìn người. Một biển người "áo rách, nón cời, tóc ngắn" thay nhau bao vây Toà Công sứ Pháp. Họ tổ chức ăn uống tại chỗ, lập ra đội quân xung phong chống khủng bố, đầu đội mo cau, quần áo lót mo cau đứng ở vòng ngoài để đỡ đòn đánh đập của lính. Sau này, không chỉ bao vây ở Toà Công sứ Hội An mà quần chúng ở phủ, huyện nào thì tổ chức bao vây phủ, huyện đó, đòi giảm xâu, giảm thuế. Khí thế ngất trời. Sau này, các nhà nghiên cứu đánh giá: Phong trào chống sưu, thuế ở Quảng Nam và 10 tỉnh Trung Kỳ (trong đó có kinh đô Huế) năm 1908 là đòn đánh thẳng vào chính sách khai thác thuộc địa của thực dân Pháp, mà một trong những biện pháp chủ yếu là tăng thuế. Đồng thời, làm lung lay mạnh mẽ bộ máy thống trị cấp tỉnh, cấp phủ, cấp huyện của thực dân, phong kiến. Phong trào là biểu tượng sinh động và hào hùng về sức mạnh, tinh thần đấu tranh chống áp bức, bóc lột của nông dân Việt Nam, mở ra khả năng nông dân là lực lượng cách mạng đông đảo và hùng hậu trong các cuộc đấu tranh giành độc lập cho dân tộc những năm sau đó.

          Lịch sử lặp lại. 37 năm sau, Đông Lâm lại là nơi “hội quân” trong cao trào Tổng khởi nghĩa giành chính quyền của huyện Tây Bắc (mật danh của huyện Đại Lộc lúc bấy giờ). Ngày 15/8/1945, phát xít Nhật đầu hàng Đồng minh và Liên Xô vô điều kiện. Tỉnh ủy Quảng Nam quyết định phải hành động kịp thời và phát động toàn dân nổi dậy khởi nghĩa không chờ Trung ương và Xứ ủy mà bỏ lỡ cơ hội ngàn năm có một. Ngày 16/8, Ủy ban vận động cứu quốc huyện Tây Bắc bí mật tổ chức Hội nghị tại nhà cụ Trần Cảnh, thân sinh đồng chí Trần Tống và Trần Hồng Chu. Hội nghị quyết định thành lập Ủy ban bạo động khởi nghĩa huyện Tây Bắc do đồng chí Ngô Quang Tám làm Chủ tịch và chính thức phát động quần chúng xuống đường biểu tình, cướp chính quyền từng phần vào ngày 18/8. Cũng tại Hội nghị lịch sử này, các đồng chí Trần Hồng Chu, Ngô Quang Tám đã soạn thảo một lá thư gửi cho tri huyện Trần Điền để khống chế và buộc y phải giao chính quyền cho cách mạng.

          Đúng theo kế hoạch, trong ngày 18/8/1945, các tổng Đức Hạ, Đại An, Hòa Đạo lần lượt tiến hành khởi nghĩa từng phần thắng lợi, thu hút đông đảo các tầng lớp nhân dân tham gia, từ nông dân, phụ nữ, thanh niên đến các tầng lớp trung gian như tiểu thương, trí thức, học sinh, lý hương, binh lính…Đúng 5 giờ sáng ngày 19/8, nhân dân các tổng của huyện Đại Lộc kéo về sân huyện đường Đông Lâm với khí thế hừng hực. Nhân dân vừa đi vừa hô vang khẩu hiệu: “Đả đảo chính phủ Trần Trọng Kim!”, “Việt Nam độc lập muôn năm!”. Trước hàng nghìn người biểu tình, Ủy ban bạo động khởi nghĩa huyện Đại Lộc công bố 10 chính sách lớn của Mặt trận Việt Minh và tuyên bố thành lập Ủy ban nhân dân cách mạng lâm thời của huyện. Đến 13 giờ ngày 19/8/1945, tri huyện Trần Điền đã phải xin giao nộp huyện đường, triện cùng tất cả hồ sơ liên quan. Ta tịch thu được 6 khẩu súng, 12 viên đạn chì và 9 đồng bạc Đông Dương. Cách mạng Tháng Tám 1945 ở huyện Đại Lộc thành công đã góp phần vào thắng lợi chung của tỉnh Quảng Nam - một trong 4 tỉnh giành chính quyền sớm nhất trong cả nước./.