Một thời, chợ Phường Đông - Cựu Thị, một trong 3 ngôi chợ lớn đầu tiên của vùng B Đại Lộc sầm uất, tấp nập cảnh trên bến dưới thuyền. Trải bao dâu bể, bao phen đổi dời, chợ xưa chỉ còn là tên tuổi, neo trong tâm tưởng, là hoài niệm đẹp trong lòng người con yêu quê.

Dấu vết trăm năm

Theo Đại Nam Nhất thống chí (1865-1910, Quyển 5, phần tỉnh Quảng Nam), bấy giờ mảnh đất Gia Cốc, vùng B Đại Lộc ngày nay có ba cái chợ: Chợ Bàu Toa (ở ấp Phú Hanh tây, nay thuộc xã Đại Thạnh), chợ Phường Đông (Đông Phước, An thôn thất châu, nay thuộc xã Đại Phong) và chợ Phú Thuận (ở xã Phú Thuận, nay thuộc xã Đại Thắng). Như vậy, chợ Phường Đông đã có trên 100 năm tuổi. Nếu Phú Thuận là chợ đông vào buổi sớm mai thì Phường Đông là phiên chợ chiều của vùng. Người xưa có câu “buôn có bạn, bán có phường” thì “phường” ở đây có thể hiểu là điểm tập trung dân cư sinh sống, buôn bán sầm uất, cũng là nơi tồn tại sinh hoạt làng nghề truyền thống. Phường Đông xưa nức tiếng bởi nghề trồng bông vải, trồng dâu nuôi tằm, ươm tơ dệt lụa. Nơi đây từng hình thành một dãy phố với cảnh sinh hoạt, buôn bán nhộn nhịp, thu hút nhiều thương nhân người Hoa, người Nhật từ Hội An theo trục sông Thu Bồn - Vu Gia ngược xuôi đến đây trao đổi, buôn bán và lập nghiệp. Người Minh Hương ở Hội An đã có công xây dựng khu phố chợ. Theo gia phả một số tộc họ, ngôi chợ xưa nhất của vùng đất Tam Châu Đông Phúc là Cựu Thị, xưa hơn Phường Đông, không hiểu vì lý do gì mà Cựu Thị không được sử sách nhắc đến? Nếu bờ bắc Thu Bồn có chợ Phú Thuận thì bờ nam Vu Gia là chợ Cựu Thị, có một đường cái dẫn từ bờ bắc sông Thu qua bờ nam sông Vu Gia tạo trục đối xứng, thuận lợi cho việc thông thương, trao đổi hàng hóa. Ngay chợ Cựu Thị là làng Phường Đông và đình Tam Châu Đông Phúc. Trải qua bể dâu, chợ, đình và cả phố phường rộn rịp bị lở sông. Chợ được di dời đến vùng đất Cửa Khâu, đình phải dời lên cồn Chùa. Cửa Khâu như một cảng nổi với cảnh buôn bán, trao đổi trên bến dưới thuyền tấp nập. Tồn tại ở đây tới những năm 80 của thế kỷ trước, chợ tiếp tục bị lở sông, mặt khác do quy hoạch lại trung tâm văn hóa xã nên chợ lại một phen được di dời đến vị trí đầu thôn Mỹ Hảo. Tại đây, chợ Phường Đông vẫn nằm kề một bến sông. Còn theo ký ức cụ Lê Tại (người làng Tân Mỹ, Đại Phong), cách đây 260 năm, tổ tiên tộc Lê của ông cùng với tộc Nguyễn, tộc Bùi đến đây khai khẩn đất đai, lập làng. Chợ Cựu Thị qua nhiều phen dời dổi và tên cũng đổi dời khác nhau. Có thời, người vùng này gọi là chợ chiều Lộc Tân, tên gọi này vẫn không đổi sau giải phóng. Kể từ 2005 trở đi, chợ Lộc Tân được dời về thôn Mỹ Tây, tên gọi Phường Đông được khôi phục đến nay.

Nét đẹp vùng miền

Là một trong ba chợ ra đời sớm, chợ Phường Đông đóng vai trò là trung tâm thương mại, trao đổi hàng hóa quan trọng của vùng B Đại Lộc. Chợ là điểm tập kết các loại hàng hóa nông sản như: tơ tằm, bông vải, vải lụa, thuốc lá, dầu phụng, mía đường... để thương lái từ Hội An, cửa Hàn (Đà Nẵng) chở hàng hóa, nhu yếu phẩm (cá, mắm, chiếu, muối) từ phố lên buôn bán, trao đổi chở về. Các lâm sản vật từ thượng nguồn xuôi xuống… theo đường sông đã tạo nơi đây thành một bến cảng rộn rịp. Theo cụ Lê Tại, trong số thương nhân người Hoa đến buôn bán, lập nghiệp trên vùng đất này còn có cha ông của các ông Trịnh Thân, Trương Nha (Mỹ Tây, Đại Phong) mở cửa hiệu thuốc Bắc chữa bệnh bốc thuốc cho dân trong vùng. Tương truyền, sau đợt hỏa hoạn vào năm 1920, chợ Phường Đông được xây dựng lại khang trang hơn trên diện tích khoảng 0,5ha, phía Bắc giáp sông Vu Gia, phía Nam, Đông giáp cồn Mã, các dãy lều được cất dựng thành hình chữ U, xây dựng bằng cột gỗ, lợp bằng tranh tre, buộc liên kết bằng lạt tre, song mây. Mặt tiền ngôi chợ hướng về phía Đông, ở giữa có đình rỗi và miếu Bà Thị. Dãy lều hướng Đông của chợ dành cho các hàng dầu rái, tiêu, mật ong, sáp, thúng, rỗ, củi, thịt, cá, gà, vịt; dãy hướng Tây dành cho các hàng tạp hóa khô, vải vóc, gạo, nông sản; một dãy dành cho các hàng quán ăn uống. Đặc biệt, chợ Phường Đông là nơi chứa bán một trữ lượng củi, gỗ lớn do nằm trên trục sông Vu Gia, lại sát sông nên nhiều ghe bầu của người dân chuyển gỗ từ thượng nguồn về, tụ tập nơi đây. Không chỉ có bến đò dọc, những chuyến đò ngang của bến đò bà Liễu đã đưa khách buôn từ các xã lân cận sang trao đổi, mua bán. Từ đây, các thương khách men theo những con đường bộ, dùng ngựa thồ chở hàng hóa, sản vật cung cấp cho cư dân các vùng phía tây thượng nguồn Vu Gia như Lộc Thượng, An Điềm, Bãi Trầu, Hội Khách; hay đi qua Truông Chẹt rẽ về An Chánh, Bến Dầu, Phú Đa, Phường Rạnh… Theo cụ Lê Lai (89 tuổi), một trong những người xưa còn sống vùng này, những loại tiền được sử dụng trong việc mua bán như: đồng 3, đồng 6, đồng 10, bạc giác trắng, bạc gánh dừa, đồng độc lư, tiền Đông Dương (Bà Đầm), tiền quốc gia, tiền tín phiếu…

Những ngày giáp Tết, không khí chợ sôi nổi, nhộn nhịp hẳn lên, hàng hóa - nông sản quê được bày bán la liệt, người mua kẻ bán tấp nập. Ngày xưa, các bà các mẹ thường mặc áo dài lúc đi chợ, đó là nét duyên quê đáng quý. Ngoài cảnh bán mua, có thể bắt gặp hình ảnh những cụ già ngồi bên gánh hàng nước ăn quà, hỏi han sức khỏe, bàn chuyện đời, chuyện người hay hình ảnh các bà cụ ngồi bên mớ chè nguồn, mẹt trầu cau, mẹt kẹo ú, kẹo mè… Ký ức, hoài niệm của nhiều người con - những người đã từng đi qua thời thơ trẻ, ai cũng không sao quên được cảm giác vui thú khi được ríu rít theo mẹ đi chợ, được mẹ mua cho món kẹo ú, kẹo mè. Món cá đồng, cá sông tươi roi rói nơi phiên chợ chiều như đi vào cổ tích. Cá vừa được đánh bắt dưới sông, ngoài đồng còn tươi rói được các bà, các cô bỏ vào rổ mang đi bán, có khi chưa tới chợ đã hết sạch… Chợ Phường Đông sống mãi trong hoài niệm của người con vùng B Đại Lộc, cái gì sống với hoài niệm đều trở nên đẹp. Mong sao trong quy hoạch nông thôn mới vào năm 2014, chợ chiều hơn 100 năm tuổi vẫn giữ được dáng nét vùng miền một thuở.

                                                                                                                             Bích Liễu – Hoàng Liên